Stopy - fundament naszego ciała

Stopy pełnią funkcje lokomocyjne ( jako część łańcucha biokinematycznego)  i amortyzujące. Nie są samodzielnym elementem, lecz stanowią część układu motorycznego zapewniającego możliwość przemieszczania i stanowią podstawowy amortyzator dla całego organizmu podczas chodu. Wartość dobrych amortyzatorów w pojeździe można najlepiej docenić podczas jazdy po nierównym podłożu. W przypadku braku amortyzatorów (np. wóz drabiniasty lub przebite koło w rowerze)  lub ich słabego lub wadliwego działania nie tylko wybitnie spada komfort jazdy, ale następuje znacznie szybsze zużycie całego mechanizmu (łożysk i zawieszenia). Da się jechać, ale niedaleko i niewygodnie. U dorosłego człowieka upośledzenie funkcji amortyzującej stóp na skutek ich nieprawidłowego kształtu i czynności powoduje powstawanie niekorzystnych zmian w zakresie samych stóp ( paluchy koślawe, deformacje i zespoły bólowe przodostopia, odciski i modzele, ostrogi piętowe) ale i w pozostałym układzie kostno-szkieletowym (szczególnie dotyczy to stawów kolanowych , biodrowych i kręgosłupa we wszystkich odcinkach) i w konsekwencji wcześniejszym i szybszym powstawaniem zmian przeciążeniowych i zwyrodnieniowych.

 
Stopy człowieka w dawnych czasach kształtowały się na skutek stałego kontaktu z podłożem. Czynniki stale drażniące stopę od spodu powodowały jednocześnie stymulację rozwoju układu mięśniowego i kostno – szkieletowego. Stopa bosa musiała być znacznie bardziej odporna i sprawna. Cywilizacja przyniosła ogromną poprawę komfortu życia, ale jednocześnie przez pozbawienie stóp kontaktu z podłożem naturalnym wyeliminowała bodźce stymulujące ich prawidłowy rozwój. Chodzenie na bosaka po równych miękkich i ciepłych powierzchniach ( panele, wykładziny, dywany)  nie zapewnia stopom możliwości prawidłowego rozwoju 

Kształtowanie się stóp u człowieka dorosłego jest procesem wieloletnim, wieloetapowym i trwa od okresu początków nauki chodzenia do ok. dwu lat po okresie zakończenia wzrostu stóp na długość. Jest procesem powolnym uzależnionym od wielu czynników:

• predyspozycje genetyczne       
• stopień elastyczności układu więzadłowego
• wydolność mięśni utrzymujących sklepienie stopy i zapewniających ruchy  czynne w procesie chodu
• ustawienia stawów kolanowych (zależność wzajemna)
• ustawienia kości piętowej w stosunku do osi stopy ( stopień koślawości lub  szpotawości)
•  masy ciała i aktywności fizycznej właściciela
• podłoża po którym mają kontakt stopy podczas funkcji chodu
• wad wrodzonych i przebytych urazów

Z podłożem kontaktujemy się przez buty. Wybierane przez nas buty są  odpowiedzialne za prawidłowy rozwój stóp u naszego dziecka i w istotny sposób wpływają na sposób i dynamikę chodu. Dobór odpowiedniego, prawidłowo wykonanego i wyprofilowanego obuwia jest ważny dla człowieka dorosłego (poprawia estetykę i wydolność chodu) jednak w przypadku dziecka jest czynnikiem niezbędnym dla prawidłowego rozwoju stóp i kształtowania funkcji chodu. Buty dla dzieci powinny wspierać naturalny rozwój stóp i kształtować prawidłowo rozwój funkcji chodu. Dzieci wraz ze wzrostem stają się bardziej aktywne - potrzebują mocniejszego obuwia dobrze zabezpieczającego stopę podczas uprawiania różnych sportów. Ważną rzeczą jest to, żeby obuwie współpracując z dziecięcą stopą nie ograniczało jej naturalnych funkcji.

Objawami które powinny zaniepokoić rodziców lub lekarza pediatrę  są:

• Płaskostopie czynnościowe  (odwracalne) -  podwichnięcie stawów skokowych,  koślawe ustawienie pięty, obniżenie lub brak łuku podłużnego i poprzecznego stopy, koślawe ustawienie palucha, poszerzenie przodostopia
• Rotowanie wewnętrzne kolan i podudzi, nadmierna koślawość lub szpotawość kolan, 
• nawykowe przeprosty kolan
• Bóle łydek pojawiające się przy szybkim chodzeniu „z dorosłym za rączkę” ( zwykle zmniejszające się lub ustępujące przy bieganiu)
• Bóle nocne- dziecko wybudza się z płaczem zwykle 30 minut od zaśnięcia, jeśli mama „ wymasuje nóżki” nie budzi się już ponownie
• Zaburzenie estetyki chodu - chód piętowy, zwiększone przywodzenie przodostopia , (stawianie stóp wyraźnie do wewnątrz podczas chodu), częste upadki podczas chodu (nogi „ plączą się”)
• Chodzenie na palcach i bieganie (często konsultowane przez neurologów) – przy tych czynnościach nie występują u dziecka bóle łydek
• Bóle stóp zwykle w ok. II stawu śródstopno- paliczkowego ( szczególnie przy chodzeniu w trampkach lub „balerinach
• Dolegliwości bólowe ok. pięty  -może pojawiać się okresowo lub długotrwale ( uzasadnione podejrzenie martwicy jałowej guzowatości piętowej)
• Powtarzające się skręcenia stawów skokowych
• Powtarzające się bóle kolan ( po przyśrodkowej) i bioder ( w ok krętarzy)
• Skrzywienia boczne kręgosłupa – płaskostopie czynnościowe zwykle nie jest symetryczne – stopa bardziej „płaska” lub z bardziej podwichniętym stawem skokowym jest jednocześnie niższa powodując skrócenie całej kończyny dolnej, obniżenie miednicy i wtórne powstawanie skrzywienia

Istotnym czynnikiem pozwalającym przewidzieć pojawienie się problemów ze stopami u małego dziecka jest występowanie różnego typu deformacji stóp i zaburzeń chodu w rodzinie ( u starszego rodzeństwa, rodziców i dziadków (dzieci mają stopy po dziadkach). 

Dzieci ze zwiększoną wiotkością więzadłową i/lub mięśniową, nadwagą, wąskimi długimi stopami, po przebytych urazach stopy i/lub stawu skokowego stanowią grupę zwiększonego ryzyka zaburzeń funkcji stóp i wydolności chodu

Zastosowanie prawidłowo dobranych i dopasowanych butów (profilaktycznych)na każdym etapie rozwoju dziecka od ok. 2 lat do zakończenia wzrostu stóp na długość zabezpiecza rozwój stóp i kształtowanie się prawidłowego stereotypu chodu. Ma to istotny wpływ na funkcjonowanie człowieka w wieku dorosłym.  Istniejące wady stóp i zaburzenie wydolności chodu można stosunkowo łatwo skorygować różnego typu wkładkami ortopedycznymi lub obcasami. Są to zaburzenia czynnościowe (odwracalne). Ważny jest wiek dziecka – im wcześniej podejmiemy prawidłową interwencję tym szybciej uzyskamy powrót do normy.  Napompowanie koła w rowerze wybitnie poprawia komfort  i szybkość jazdy.

Dobór prawidłowego rozmiaru buta z uwzględnieniem wieku dziecka i szerokości stopy

Do ok. 3-4 roku życia, od spodu stopę dziecka zabezpiecza poduszeczka tłuszczowa wspierająca podłużny łuk stopy. Kolana początkowo szpotawe ( w okresie stawiania pierwszych kroków) ok. 18mc na krótko prostują się, a następnie do ok. 4-5r.ż narasta ich koślawość ( do ok. 4 cm jest w tym okresie wartością fizjologiczną ) . Od 4 do 7-8 roku życia następuje fizjologiczne prostowanie kolan. Podłużny łuk stopy kształtuje się dopiero ok. 4 roku życia. W tym okresie dzieci nie wymagają zwykle żadnych specjalnych wkładek, jednak w tym okresie najczęściej dochodzi do podwichnięć stawów skokowych z koślawym ustawienie piąty i związanych z tym zaburzeń chodu ( chód piętowy, chód z przywodzeniem przodostopia - „gołębi”-zwykle powoduje częste upadki, chód na palcach); często występują bóle łydek (dziecko zwykle nie zgłasza dolegliwości bólowych tylko po przejściu 100-200 m chce na rączki lub wieczorem chce żeby „pomasować nóżki”; często dochodzi do rozwoju koślawości kolan. Dzieci mogą uczyć się chodzić bez butów, lecz potrzebują butów do ochrony i prawidłowego rozwoju stóp i kształtowania się chodu. W okresie wczesno dziecięcym najważniejszą cechą dobrego buta jest bardzo dobra stabilizacja stawu skokowego. Ważne jest również prawidłowe zapinanie lub sznurowanie ( nieprawidłowo zapięty nawet najlepszy but traci swoje właściwości).

W okresie kształtowania podłużnego i poprzecznego łuku stopy ( zwykle między 4 a 7 rokiem życia  bardzo ważnym elementem buta stają się prawidłowo wyprofilowane wkładki zabezpieczające kształtowanie prawidłowej stopy. Jest to szczególnie ważne u dzieci ze zwiększoną wiotkością więzadłową (ok. 15%populacj)i  Wiotkości stawów skokowych i rozwijającemu się płaskostopiu towarzyszy zwykle wyraźny przeprost stawów kolanowych i łokciowych, często postawa kyfotyczna), W tym okresie rozwija się zwykle wyraźne płaskostopie czynnościowe, które po kilku, kilkunastu latach może przejść w zmiany utrwalone. Nasilenie istniejących zmian i zaburzeń chodu zwykle w okresie przyspieszonego wzrostu długości stóp, który zwykle poprzedza szybki przyrost wzrostu u dziecka. 

Idealnym okresem na wychwycenie nieprawidłowości w celu ich leczenia jest wiek poniżej 3 roku życia (wyjątkowo problemy zaczynają się poniżej 2 roku życia). Obserwując własne dziecko należy zwrócić uwagą nie tylko na kształt i wygląd stóp, ale przede wszystkim na sposób chodzenia i biegania. We wszystkich niepokojących przypadkach wskazana jest wizyta u ortopedy lub specjalisty rehabilitacji medycznej. 

W okresie ostatnich kilkunastu lat w sposób istotny zmieniła się wielkość stóp u dzieci - zwykle dzieci i młodzież mają stopy o 2 numery większe od swoich rodziców. Obuwie musi być dopasowane do stopy ( u dziecka o jeden numer większe od długości stopy). Za duże buty spowodują utratę stabilności stopy a co za tym idzie nawet przewracanie się dziecka przy chodzeniu. 

Podczas mierzenia i używania but musi być zawsze prawidłowo zapinany lub sznurowany - nieprawidłowo zapięty nawet najlepszy but traci swoje właściwości.

Dużym problemem jest dobór obuwia  dla dzieci i młodzieży (ok.10-15% populacji) ze stopami bardzo długimi i wąskimi lub krótkimi i szerokimi. Szczególnie w przypadku stopy wąskiej i długiej w typowym, nawet bardzo dobrym bucie staw skokowy nie jest chroniony przed urazami, a typowa wkładka nie zabezpiecza  łuków stopy (może nawet powodować powstawanie lub narastanie patologii). Niektóre modele butów posiadają możliwość dobrego dopasowania buta do szerokości stopy, są firmy produkujące buty dla stóp o różnej szerokości. W przypadkach skrajnych konieczne jest wykonywanie wkładek zwężających szerokość buta lub wykonywanie obuwia na zamówienia indywidualne.  

PIOTR KLISZCZ 

ortopeda traumatolog, specjalista rehabilitacji medycznej, Poradnia Rehabilitacyjna – Szpital im. Henryka Jankowskiego w Przeworsku, 

Poradnia ortopedyczna – Przychodnia Almed, Jarosław 

Oddział Neurologii – Szpital COM w Jarosławiu 

Skrócenie kończyny dolnej u dzieci i młodzieży